درباره‌ی اهمیت هوای پاک 

امید دربان
مدیر دپارتمانHSE  از معاونت تولید عملیات


در دسامبر ۱۹۹۷ در شهر کیوتوی ژاپن اعضای سازمان ملل متحد، پیمانی را بررسی کردند که به موجب آن، می‌بایست تولید آلاینده‌های هوا برای جلوگیری از پدیده گرم شدن اتمسفر محدود شود. پیمان کیوتو به دنبال کاستن از گاز‌هایی مانند دی‌اکسیدکربن و متان است که جایگزینی برای نیروگاه‌های خورشیدی و بادی با نیروگاه‌های معمولی در این راستا به شمار می‌رود. بر این اساس هر ساله در هفتم سپتامبر برابر با ۱۶ شهریور ماه روی هوای پاک نامیده می‌شود. ایران نیز از سال 1374 تاریخ ۲۹ دی ماه را به این عنوان یعنی روز هوای پاک نام‌گذاری کرده است.  در این متن درباره‌ی اهمیت این روز و دغدغه‌هایی که درباره‌ی آن مطرح است نوشته‌ایم. 

ایران همگام با دیگر کشور‌ها تلاش کرد تا سروسامانی به وضعیت آلودگی هوا به ویژه در کلان‌شهر‌ها بدهد. قانون هوای پاک نیز در سال ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی و به تأیید شورای نگهبان رسید که مشتمل بر ۳۴ ماده و ۳۹ تبصره است. در قانون هوای پاک راه‌های برون‌رفت از این معضل به روشنی دیده شده، اما متاسفانه اجرا نمی‌شود، بر اساس قانون هوای پاک وقتی وارد ماه آبان و آذر می‌شویم نباید به کامیون‌ها و اتوبوس‌هایی که معاینه فنی ندارند اجازه تردد داده شود. ماشین‌های ساختمانی نیز در زمانی که هوا در شرایط آلودگی بالا قرار می‌گیرد نباید وارد شهر شوند. باید اتوبوس‌های شهری فیلتر دوده داشته باشند و از در جا کار کردن اتوبوس‌ها در ایستگاه‌ها جلوگیری شود. این‌ اقدامات باید با هم انجام شود، اما هیچ کدام هم انجام نمی‌شود.

سازمان بهداشت جهانی
WHO یک واحد پشتیبانی فنی را برای این موضوع در نظر گرفته است. این واحد نظارت و گزارش در مورد روندهای جهانی و تغییرات در نتایج سلامت مرتبط با اقدامات انجام شده برای مقابله با آلودگی هوا در مقیاس ملی، منطقه ای و جهانی را هدایت می‌کند. انجمن علمی هوای پاک ایران هم در تاریخ ۱۳۹۴/۱۱/۲۴ تأسیس شد. هدف از بنیان‌گذاری این انجمن، گسترش و پیشبرد ارتقای علمی و توسعه کیفی نیروهای متخصص و بهبود بخشیدن به امور آموزش و پژوهش در زمینه‌های آلودگی هوا و صدا است.

اهمیت هوای پاک
هوا از جمله عناصر ضروری برای ادامه حیات است. مقایسه میزان مصرف آب، غذا و هوا نشان می‌دهد که یک فرد بالغ روزانه با مصرف ۲ لیتر آب و 5/1 کیلوگرم غذا می‌تواند به زندگی ادامه دهد اما برای تداوم زندگی تقریباً به ۲۲- ۱۵ کیلوگرم هوا نیاز دارد. معمولاً انسان به‌مدت چند هفته و چند روز بدون غذا و آب زنده می‌ماند امّا بدون هوا زندگی فقط ۵ دقیقه تداوم خواهد داشت.

آلودگی هوا چیست؟
آلودگی هوا عبارت از وجود یک یا چند آلاینده در هوای آزاد مانند گازها، بخارات، گرد و غبار، بو، دود غلیظ و میست با کمیت، مشخصات و زمان ماند کافی که برای زندگی انسان، حیوان و گیاه خطرناک و برای اموال مضر باشد و یا به طور غیرقابل قبول مانع استفاده راحت از زندگی و اموال گردد.

مراحل شدت آلودگی هوا: 



آمار مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا
آلودگی هوا یک تهدید جهانی است که بر سلامت عمومی و پایداری محیطی تأثیر منفی می‌گذارد. بسیاری از مطالعات ذرات معلق را با میلیون‌ها مرگ در سراسر جهان مرتبط کرده‌اند.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) حدودا ۴.۲ تا ۷ میلیون نفر سالانه در اثر آلودگی هوا در سراسر جهان می‌میرند. و از هر ۱۰ نفر ۹ نفر هوایی را که حاوی مقادیر زیادی آلاینده است تنفس می‌کنند. این اثرات به وضوح در مناطق شهری مشهود است، جایی که مردم در معرض آلاینده‌هایی مانند PM و دی‌اکسید نیتروژن قرار دارند. سالانه حدود یک میلیون و 700 هزار کودک زیر پنج سال در جهان به دلیل محیط‌زیست ناسالم جان خود را از دست می‌دهند. 9۲ درصد از بیماران تنفسی و 20 درصد از بیماران قلبی هم در شهرهای بزرگ به دلیل آلودگی هوا به این بیماری‌ها مبتلا شده‌اند. نکته دیگر هم اینکه هر یک دقیقه 10 هکتار جنگل معادل 14 زمین فوتبال به علت کشاورزی، شهرنشینی، استخراج مواد خام و ... از بین می‌رود که ارتباط مستقیم با تصفیه هوا دارد.

تخمین زده شده که ۱۳ درصد از جمعیت جهان هنوز به برق دسترسی‌ ندارند و کماکان ۳ میلیارد نفر برای پخت و پز از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند. برای حل این مشکل باید انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر را توسعه داد. تغییرات اساسی‌ در مدل تولید مواد غذایی‌ و عادت غذایی‌ ما از جمله روی آوردن به رژیم گیاهی برای صرفه‌جویی‌ در مصرف انرژی و کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن نیز امری ضروری است. کلان‌شهر‌های آینده هم باید فشرده‌تر، ایمن‌تر، دارای انرژی کاراتر، فضای سبز بیشتر، ساختمان‌های سبز‌تر و روش‌های حمل و نقل سبز و پایدار‌تری باشند که بتوانند نیاز‌های جمعیت خود را تامین کنند.

دلایل کاهش جهانی آلودگی
کاهش جهانی آلودگی در سال‌های اخیر به دلیل اقدامات کشور چین در این حوزه است. سیاست‌های کیفیت هوای چین به سرعت آلودگی را کاهش داده و امید به زندگی را بهبود بخشیده است.
در طول دو دهه گذشته، سطوح آلودگی ذرات معلق (PM2.5) در بیشتر نقاط جهان نسبتاً ثابت مانده است. با این حال، از سال 2013، سیر آلودگی هوا از دو روند منطقه‌ای رقیب تشکیل شده است. چین از زمان اعلام «جنگ علیه آلودگی» در سال 2014، موفقیت خیره‌کننده‌ای در مبارزه با آلودگی داشته است و آلودگی خود را از سال 2013 تا 2021 حدود 42 درصد کاهش داده است. این کاهش آلودگی میانگین امید به زندگی جمعیت این کشور را 2.2 سال افزایش می‌دهد، مشروط بر این‌که این کاهش ادامه یابد. در واقع، کاهش اندک سطح آلودگی جهانی از سال 2013 تا 2021 کاملاً به دلیل پیشرفت چین است.



آلوده‌ترین شهرهای ایران و جهان
براساس گزارشی که سازمان بهداشت جهانی (who) در سال 2022 اعلام کرد تمیزترین شهر ایران تبریز و آلوده‌ترین شهر تهران بود. آلوده‌ترین شهرهای جهان بر اساس رتبه‌بندی سال 2023، کولار است. کولار شهری در هند است که سطح  AQI  (شاخص هوا) آن 634 است. اطبسر قزاقستان هم دومین شهر آلوده جهان با 618 AQI است.

آلودگی تهران در ده سال گذشته
تهران سهم کمی از هوای پاک دارد، آمارها نشان می‌دهد در ۱۰ سال گذشته تهرانی‌ها فقط ۱۵۰ روز هوای پاک را تجربه کردند اما در مقابل ۱۱۳۶ روز هوای آلوده (ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم، بسیارناسالم، خطرناک) داشتند. در ۱۰ سال گذشته بهترین سال از منظر هوای پاک مربوط به سال ۱۳۹۷ می‌شود، سالی که تهرانی‌ها ۲۸ روز هوای پاک، ۲۷۸ روز هوای قابل قبول و ۵۹ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس را تنفس کردند؛ بارش‌های پی در پی باران و برف و وزش باد تاثیر‌گذار بود اما موضوع صرفاً وزش باد نیست؛ توزیع بنزین‌ یورو 4 و یورو 5، اجباری شدن استفاده از کاتالیزور در اگزوز ماشین‌ها و پیشگیری از افزایش ساخت و سازها در کریدور غربی تهران که نقش بسیار مهمی در جریان‌سازی هوای این کلانشهر دارد.






اما بدترین روزها برای سال ۱۴۰۱ است. تهرانی‌ها در سال ۱۴۰۱ فقط ۳ روز هوای پاک و ۱۹۲ روز هوا در وضعیت قابل قبول داشتند، در مقابل ۱۳۲ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۳۴ روز هوای ناسالم برای همه گروه‌ها، ۲ روز هوای بسیار ناسالم و ۲ روز هم هوای خطرناک را تجربه کردند، داشتن روزهایی با هوای ناسالم و خطرناک حداقل در ۱۲ سال گذشته بی‌سابقه است. قابل ذکر است آلودگی هوا و خسارت‌های ناشی از رانندگی در تهران، 7 میلیون دلار است و سالانه 4 هزار تهرانی قربانی هوای آلوده می‌شود.



عوامل تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای
یکی از دلایل آلودگی هوا انتشار گاز‌های گلخانه‌ای است. بیشتر انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از استفاده از برق، گاز طبیعی، بنزین و گازوئیل است.
مهم‌ترین تأثیرات منفی بر سلامتی، ناشی از تولید الکتریسیته، انتشار گازهای گلخانه‌ای و سوزاندن سوخت‌های فسیلی است به‌ویژه از نیروگاه‌های زغال‌سوز. نیروگاه‌های گاز طبیعی (متان)، نفت و زیست توده نیز آلاینده‌های قابل توجهی در هوا منتشر می‌کنند.
همچنین انتشار VOC (گازها یا بخاراتی است که به راحتی قابل شناسایی نیست) از صنعت نفت و گاز علاوه بر کمک به تشکیل ازن، شامل مواد سمی هوا مانند بنزن، اتیل بنزن و n-هگزان نیز از این صنعت است. سموم هوا آلاینده‌هایی هستند که شناخته شده یا مشکوک به ایجاد سرطان و سایر اثرات جدی سلامتی هستند.


 

• اثرات بلند مدت: بیماری‌های قلبی، سرطان ریه، آسیب طولانی مدت به اعصاب، مغز، کلیه‌ها، کبد و سایر اندام‌های افراد، بیماری‌های تنفسی مانند آمفیزم
• اثرات کوتاه مدت: ذات‌الریه یا برونشیت، سوزش بینی، گلو، چشم‌ها یا پوست، حالت تهوع، سردرد، سرگیجه

توصیه‌های فردی مقابله با آلودگی هوا
چک کردن مرتب اتومبیل و انجام دقیق معاینات فنی را فراموش نکنید. استفاده از اتومبیل و سایر وسایل نقلیه موتوری را به حداقل برسانید. به عنوان مثال از سرویس‌های سازمانی استفاده کنید. همچنین رفت و آمد با برنامه در شهر باعث کاهش آلودگی‌ هوا می‌شود. بنابراین کارهای غیرضروری را در زمان اوج ترافیک انجام ندهید. علاوه بر همه‌ی این‌ها در مصرف انرژی نیز صرفه‌جویی کنید. 
در داخل خانه سیگار نکشید. در حد توان خود از محصولات طبیعی یا ارگانیک استفاده کنید. از گیاهان خانگی تصفیه‌کننده هوا استفاده کنید. مثل سانسوریا، پتوس، سرخس، آلوئه‌ورا. در تفکیک زباله‌های تر و خشک دقت کنید و از ظروف پلاستیکی کمتر استفاده کنید. استفاده از حشره‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و کودها را به حداقل برسانید.
مهم‌ترین مواد غذایی که مصرف آنها در روزهای آلوده به افراد توصیه می‌شود، آنتی اکسیدان‌ها هستند. شامل: ویتامینc (مرکبات،کیوی و ...)، ویتامین E (خشکبار، روغن آفتاب‌گردان، روغن زیتون سرشار از آنتی اکسیدان)، موارد دارای بتاکاروتن (هویج، اسفناج، کاهو، گشنیز) و شیر حداقل روزانه دو لیوان شیر کم چرب. همچنین مصرف حداقل 400 گرم سبزی و میوه تازه در طی روز، غلات سبوس‌دار و حداقل یک سیب در روز توصیه می‌شود.

اهداف سازمان WHO برای سال‌های آتی
کنفرانس جهانی آلودگی هوا و سلامت با چشم‌انداز تسریع اقدامات برای هوای پاک، دسترسی به انرژی پاک و آب و هوا راه‌حل‌های سیاست‌گذاری برای آلودگی هوا و کمبود دسترسی به انرژی را برجسته می‌کند و اقدامات چندبخشی مبتنی بر شواهد را در شهرها، کشورها و مناطق تسریع می‌کند. اهداف بلند مدت این کنفرانس که در تاریخ 29 اکتبر 2024 برگزار خواهد شد، عبارتند از:

• آخرین شواهد در مورد خطرات بهداشتی آلودگی هوا و فقر انرژی، ابزارهای ارزیابی و منابع برای تصمیم‌گیری را به اشتراک بگذارید.
• پیشرفت جهانی از سال 2015 پس از تصویب قطعنامه(WHA مجمع جهانی بهداشت) و شروع اهداف توسعه پایدار را بررسی کنید.
• مزایای مشترک سلامت، آب و هوا، جنسیت و ناشی از آلودگی هوا و اقدام انرژی را به نمایش بگذارید.
• گردآوری، ارزش‌گذاری و توانمندسازی متخصصان سلامت برای «تجویز» هوای پاک برای سلامتی.
• استراتژی‌های تکراری برای کاهش ردپای زیست‌محیطی بخش سلامت.
• برای مقابله با آلودگی هوا و اطمینان از انتقال عادلانه انرژی، از بودجه توسعه آب و هوا استفاده کنید.
• از استدلال‌های بهداشتی برای پیشبرد همکاری و تعهدات مالی کشور استفاده کنید.
• کشورها، مناطق و شهرها به Breathe Life می‌پیوندند و متعهد به کاهش آلودگی هوا تا سال 2030 و پس از آن هستند.

اقدامات مجموعه‌ی عظام

مجموعه عظام به سهم خود برنامه‌هایی در جهت کاهش آلودگی هوا طراحی کرده و در دست اجرا دارد.

بخشی از این فرایند شامل تدوین مسئولیت اجتماعی برای تمامی شرکت‌ها و نظارت یکپارچه از سال 1400 است.

پررنگ شدن حوزه‌ی محیط‌زیست فرایند HSE در ارزیابی عملکرد امر دیگری است که عظام به آن توجه کرده. شروع طرح اصلاح و ارتقاء زیر ساخت فیلتر اگزاست‌های دارای آلاینده کارخانه‌ها، افزایش فضای سبز در شرکت‌ها، اجرای طرح‌های مصرف بهینه مانند برق،

دقت در مصرف آب، ایجاد زیرساخت‌های تصفیه فاضلاب به منظور حفاظت در مقابل آلاینده‌ها و طرح تفکیک پسماند از مبدا هم از کارهای دیگر گروه عظام است. اما شاید بتوان یکی از مهم‌ترین کارهای هلدینگ در این زمینه را شروع ارزیابی و بررسی طرح تولید خودرو برقی دانست. اتفاقی که امیدواریم به زودی عملی شود.